نکات قبل از جلسه دفاع پایان نامه
از پایان نامه خود دفاع کنید:
شما یک محقیق هستید و نه یک دانشجو در مقابل اساتید، شما بهتر از هر فردی از زوایای تحقیقتان مطلع هستید پس با قدرت و جسارت از ان دفاع کنید.
این را به خاطر داشته باشید که شما در مورد تحقیقتان از داوران بیشتر می دانید و این شما هستید که با دفاع خود باید از ان را درخشان کنید پس با گفتن اینکه من نگرانم یا استرس دارم خود و کارتان را ضعیف نشان ندهید.
شما باید در جلسه دفاع خود ثابت کنید که دیگر یک کارشناس ارشد و محقق می باشید. حتی طوری برخورد کنید که نشان دهد شما به کارتان و نتایجتان 100% اعتماد دارید و به هیچ وجه ایرادی بر ان وارد نیست. کمی خود بزرگ بینی و شکست ناپذیری در اینجا بد نیست. این به داوران القا می کند که شاید واقعا کار شما فوق العاده است و حتما نقصی ندارد.
پس به هیچ وجه شکسته نفسی نکنید (اینجا کاربردی ندارد)
دفاع از پایان نامه ارشد بخش بسیار مهمی است که میزان تلاش و کار شما را به نمایش می گذارد. نکاتی که در این بخش گردآوری شده است توضیحات کاملی درباره شیوه دفاع از پایان نامه و طرح های تحقیقاتی و پژهشی است. درواقع با توجه به وقت محدود و حجم بالای مطالب ضروری است که برای هر دقیقه از جلسه دفاع برنامه ریزی شود تا تمامی بخش های تلاش شما بیان شود.
با در نظر گرفتن مشکل عموم دانشجویان مقطع ارشد، درباره چگونگی ارائه پایان نامه و عدم آشنایی ایشان با مقتضیات جلسه دفاع، در این مطلب بر آن شدیم که نکاتی در این خصوص خدمت دانشجویان عزیز کارشناسی ارشد متذکر شویم. این نکات هم برای پایان نامه ارشد و هم برای پایان نامه دکتری قابل استفاده است. اصول زیر را با دقت مطالعه و در کار خود مورد استفاده قرار دهید.
الف ـ بعد از تائید پایان نامه توسط اساتید راهنما و مشاور، دانشجو باید برای تشکیل جلسه دفاع و تعیین اساتید داور با قسمت تحصیلات تکمیلی و مدیریت محترم گروه هماهنگ شود. تعیین استاد یا اساتید داور به تشخیص مدیر گروه خواهد بود و شایسته نیست که دانشجو در این خصوص اظهار نظر کند یا اقدامی غیرمتعارف انجام دهد.
ب ـ تحویل نسخ پایان نامه و مقاله مستخرج از آن به اساتید، حداقل باید یک هفته قبل از جلسه دفاع باشد.
ج ـ نحوه انجام دفاع و شرایط ان
بعد از تعیین روز و ساعت دفاع توسط تحصیلات تکمیلی دانشجو باید یک ساعت قبل از دفاع حداقل از طریق پیامک ساعت دفاع را به اساتید یادآوری کرده و جهت مهیا ساختن سالن دفاع در محل دفاع حاضر باشد.
شیوه دفاع از پایان نامه
از دانشجوی ارشد این انتظار می رود که با توجه به مدت زمانی که بر روی موضوع کار کرده است بتواند در حد تسلطِ بر موضوع، سخنرانی کرده و همچنین به سوالات هیات داوران پاسخ دهد. سوالات و اشکالات هیات داوران معمولاً شکلی (راجع به شکل پایان نامه) و ماهوی (محتوای پایان نامه) خواهد بود. برای همین توصیه می شود که دانشجو در هر دو قسمت توجه و عنایت لازم را داشته باشد و به ویژه پایان نامه را بر اساس آیین نامه دانشگاه تنظیم نماید.
توصیه می شود که دانشجو به شکل زیر و در قالب یک سخنرانی از موضوع خویش در فاصله یک ربع الی بیست دقیقه دفاع کند. شروع دفاع منوط به اعلام استاد راهنما و رسمیت یافتن جلسه توسط ایشان می باشد. رعایت موارد زیر در سخنرانی ضروری است و موجب می شود که ارائه راحت تر و جذاب تر باشد. البته نکات زیر باید در قالب سخنرانی باشد نه به صورت تیتروار یا بیان شماره.
۱۲ نکته که باید درباره دفاع از پایان نامه بدانیم:
۱- آغاز با نام خدا
۲- معرفی موضوع و اساتید راهنما و مشاور
۳- سپاسگزاری از اساتید حاضر در جلسه و نماینده تحصیلات تکمیلی و حضار
۴- بیان دلیل یا دلایل انتخاب موضوع پایان نامه و اهمیت آن بویژه از حیث مطالعات حقوقی ـ اجتماعی
۵- بیان مدت زمان کار بر روی پایان نامه و نحوه جمع آوری منابع و مشکلات راجع به آن
۶- ذکر سوالات تحقیق و فرضیات (سه سوال + سه فرضیه)
۷- بیان روش تحقیق و ساماندهی تحقیق
۸- ذکر سوال اول + مباحث مربوط به آن در پایان نامه (در حد ۳ الی ۴ دقیقه)
۹- ذکر سوال دوم + مباحث مربوط به آن در پایان نامه (در حد ۳ الی ۴ دقیقه)
۱۰- ذکر سوال سوم + مباحث مربوط به آن در پایان نامه (در حد ۳ الی ۴ دقیقه)
۱۱- جمع بندی مباحث و نتیجه گیری (دقت شود که نتیجه گیری باید بر اساس سوالات و فرضیات تحقیق و به صورت خلاصه ارائه شود)
۱۲- ارائه پیشنهاد (دقت شود که به سه الی پنج پیشنهاد اصلی اشاره شود. معمولاً تطویل این قسمت موجب آزردگی هیات داوران می شود)
بعد از اتمام سخنرانی نوبت به استاد راهنما می رسد که اگر توضیحی داشته باشد ارائه دهد و در غیر این صورت از اساتید داور تقاضا می کند که پایان نامه را داوری نمایند.
نکات زیر به دانشجویان گرامی توصیه می شود :
۱- دانشجو باید چند برگ سفید برای یادداشت برداری تذکرات اساتید به همراه داشته باشد.
۲- دانشجو نباید مابین سخنان اساتید وارد شود. این امر ممکن است موجب ناراحتی برخی از اساتید شود.
۳- در صورت تقاضای استاد داور، دانشجو می تواند پاسخ سوال یا سوالات مطروحه را بدهد.
۴- دانشجو در پشت میز دفاع باید سمت یا عنوان خارج از دانشگاه خویش را فراموش کند و فقط به عنوان دانشجو سخنرانی کرده و به سوالات پاسخ دهد.
۵- قبل از دفاع بهتر است که دانشجو چند بار ارائه پایان نامه را در حضور جمع دوستان یا خانواده تمرین کرده باشد.
۶- پوشیدن لباس مناسب توصیه می شود. استفاده از لباس های آستین کوتاه، کراوات یا امثالهم مناسب جلسه دفاع نیست.
۷- دانشجو سعی کند از مجادله با اساتید پرهیز کند و در کمال احترام و آرامش به سوالات پاسخ دهد.
۸- دانشجو سعی کند اساتید را با لفظ استاد، آقای دکتر و … خطاب قرار دهد. بیان نام اساتید بدون لفظ دکتر ممکن است موجب ناراحتی برخی از اساتید شود.
۹- آوردن کادو یا امثالهم برای اساتید در روز جلسه دفاع شایسته نیست و ممکن است موجب سوءبرداشت شود.
۱۰- تشکر از خدمت کار سالن دفاع فراموش نشود.
۱۱- بعد از پایان جلسه لازم است حضار سالن را ترک نمایند تا هیات داوران جهت تعیین نمره وارد شور بشوند.
و هفت توصیه برای حضور در جلسه دفاع
توصیه نخست: جلسه دفاع را جدی بگیرد، اما نه خیلی جدی!
جلسه دفاع برای دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی (کارشناسی ارشد و دکتری) آزمونی مهم و خاطره‌ای به یادماندنی است. زیرا در این جلسه مجوز فراغت از تحصیل آنان صادر می شود و نمرهء نهایی پایان‌نامه‌ای، که ماه‌ها برای نگارش و تدوین آن تلاش کرده‌اند، مشخص خواهد شد. در بسیاری از دانشگاه‌های ایران و جهان، جلسه دفاع آخرین آزمونی است که دانشجویان این مقاطع پیش از اخذ مدرک تحصیلی خود می‌گذرانند و باید برای آن کاملاً آماده باشند.
بخش نخست این جلسه ارائه گزارش شفاهی دانشجو از مراحل تحقیق خود و یافته‌های آن است. بخش دوم زمان شنیدن نظرات داوران و پاسخ به پرسشهایی است که مطرح می‌کنند. هیئت داوران پرسش‌های خود را بر اساس متن پایان‌نامه که قبلاً خوانده‌اند؛ و گزارش شفاهی دانشجو که در جلسه شنیده‌اند مطرح می سازند.
به این ترتیب، موفقیت در این جلسه نقش مهمی در زندگی تحصیلی دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی دارد؛ و بدیهی است آنان که چند ماه درگیر انجام پژوهش پایان‌نامه و نگارش گزارش آن بوده‌اند، برای ارائهء نتایج آن نگران باشند. اما فراموش نکنیم که بخشی از ارزیابی داوران مبتنی بر توان ارائه مطالب و مهارت دانشجویان در پاسخگویی به پرسش‌هاست؛ و این نگرانی از توان آنان خواهد کاست. در نتیجه، هر چه دانشجویان آرامش بیشتری داشته باشند، با سهولت بیشتری می‌توانند پاسخگوی پرسش‌های داوران باشند. پس به خاطر داشته باشید، نخستین وظیفه شما در جلسه دفاع این است که آرامش خود را حفظ کنید، و به زبانی ساده بر اعصابتان مسلط باشید. تکنیک‌های متعددی برای حفظ آرامش در شرایط استرس زا وجود دارد که می‌توانید از آنها استفاده کنید. یکی از این تکنیک‌های ساده چند دقیقه نفس عمیق همراه با تمرکز بر فرایند دم و بازدم است. تکنیک‌های بیشتر را می‌توانید از آثار مرتبط در این زمینه مطالعه کنید.
ضمن آنکه اگر شما تمام توان خود را برای برگزاری بهتر این جلسه بکار برید همین کافی خواهد بود و دلیلی برای نگرانی نیست. ما نمی‌توانیم فراتر از توان جسمی، ذهنی و روانی خود کاری انجام دهیم و باید با این واقعیت روبرو شویم. فقط می‌توانیم با تمرین‌های مختلف این توان را بهبود بخشیم و خود را برای موقعیت‌های دشوارتر آماده سازیم. جلسه دفاع هم تمرینی برای مدیریت جلسه‌ای است که تاثیر مهمی در سرنوشت تحصیلی شما دارد و شما باید از این تمرین استقبال کنید و آن را به فال نیک بگیرید. ضمناً فراموش نکنید که هر روز صدها جلسهء دفاع در رشته‌های گوناگون و در دانشگاه‌های مختلف دنیا برگزار می شود و دانشجویانی که ممکن است تجربه و توان کمتری از شما داشته باشند، این آزمون را با موفقیت پشت سر می‌گذارند و دلیلی ندارد که شما یکی از آنان نباشید.
توصیه دوم: پیش از جلسه از درستی و کارایی امکانات صوتی و تصویری سالن برگزاری جلسه اطمینان یابید.
تجربهء چند سالهء نویسنده از حضور در جلسه‌های دفاع نشان می‌دهد که کمتر جلسه‌ای است که با مشکلات ویدئو پروژکتور یا ناهمخوانی فونت‌های فایل پاورپوینت مواجه نشود. بر این اساس، پیشنهاد می‌شود بین یک تا نیم ساعت پیش از برگزاری جلسه به سالن مربوطه مراجعه کنید و از سلامت دستگاه‌های رایانه‌ای آنجا مطمئن شوید. ضمناً بهتر است فایل پاورپوینت ارائه خود را در دو فرمت ۲۰۰۳ و ۲۰۰۷ ذخیره کنید تا مشکلی در اجرای آن نداشته باشید. اگر این فایل را در فلش ذخیره کرده‌اید، بهتر است در دو فلش مجزا ذخیره شده باشد، تا در صورت بروز مشکل در یکی، امکان استفاده از دیگری باشد. ضمناً ارسال نسخه‌ای از آن به نشانی ایمیل خودتان به عنوان پشتیبان سوم نیز توصیه‌ای تکمیلی است. زیرا ممکن است به هر دلیل دستگاه مستقر در سالن توانایی کپی فایل شما را از فلش نداشته باشد، که در این صورت می‌توانید آن را از ایمیل خود دریافت کنید. ضمناً فقط به امکانات رایانه‌ای توجه نکرده و قلم و کاغذ هم برای یادداشت نظرات داوران همراه داشته باشید.
توصیه سوم: هر چه تعداد اسلایدهای فایل پاورپوینت کمتر و متن هر یک موجزتر باشد، بهتر است.
فرصت شما برای ارائه گزارش شفاهی محدود و بین ۲۰ دقیقه تا نیم ساعت است. بنابراین، تعداد اسلایدها باید متناسب با این زمان باشد. مثلاً اگر بخواهد برای هر اسلاید حدود یک دقیقه وقت اختصاص دهید، آنگاه تعداد آنها باید بین ۲۰ تا ۳۰ عدد باشد. بنابراین، مراقب باشید تعداد اسلایدها بیش از این نباشد. ضمن آنکه متن هر اسلاید باید کاملاً موجز، مختصر و تیتروار تدوین شود. زیرا نه شما و نه حاضران در جلسه فرصتی برای مطالعه متن‌های طولانی ندارید. بهتر است هر اسلاید حاوی چهار یا پنج سطر، و هر سطر شامل پنج تا هشت کلمه باشد.
فراموش نکنید که استفاده از اسلاید برای یادآوری نکته‌های اصلی در سخنرانی شماست و قرار نیست کل مطلب را در خود جای دهد. استفاده از تصاویر بزرگ و حجیم نیز در فایل پاورپوینت بی‌دلیل آن را سنگین ساخته و ممکن است نمایش فایل را با دشواری مواجه سازد. بنابراین، تصاویر مورد نیاز را کوچک و با حجم کم انتخاب کنید.
توصیه چهارم: گزارش پژوهش خود را همچون داستانی جذاب و به زبانی ساده روایت کنید.
بعضی از دانشجویان در ارائه گزارش شفاهی خود محتوای فایل پاورپوینت را روخوانی می‌کنند؛ یا متنی کاملاً رسمی را که قبلاً آماده کرده‌اند برای حاضران می‌خوانند. این روش دو اشکال عمده دارد. نخست آنکه وقتی شما متن پاورپوینت را برای اعضاء جلسه می‌خوانید، آنان نمی‌دانند به شما گوش دهند یا همراهتان همان متن را دنبال کنند. در این صورت ارتباط چندانی بین سخنران و شنوندگان برقرار نمی‌شود. ضمن آنکه جلسهء دفاع کاملاً خشک و رسمی خواهد بود و به تدریج شنوندگان دچار خستگی و ملال خواهند شد. برای حل این مشکل می‌توانید داستان پژوهش خود را به زبانی ساده روایت کنید. بدیهی است همهء علاقه‌مندان می‌توانند پس از جلسه متن پایان‌نامه را مطالعه کنند و نیازی نیست شما آن را برایشان بخوانید. مخاطبان شما آنجا حاضر شده‌اند که داستان پژوهش را از زبان شما بشنوند. نه اینکه متنی که نوشته‌اید برایشان بخوانید.
در این روایت می‌توانید به چگونگی یافتن این موضوع و انگیزه‌ای که از انتخاب آن داشتید اشاره کنید. با چند مثال ساده نیز می‌توانید به تبیین اهمیت موضوع بپردازید. اشاره به مهمترین یافته‌های تحقیق نیز بخش دیگری از این روایت است. ضمناً فراموش نکنید که حتماً به مهمترین یافته تحقیق خود و آنچه بیش از بخش‌های دیگر آن برایتان جالب بوده است، اشاره کنید.
توصیه پنجم: بهتر است گزارش شما با طرح یک پرسش یا اشاره به یک مسئلهء مهم شروع شود.
سخنرانی در یک همایش یا جلسه دفاع شکلی از ارتباط شفاهی است و باید گوینده بتواند پیام خود را به روشنی و بدون ابهام به شنوندگان برساند. اما او زمانی در ساخت و انتقال این پیام موفق است که بتواند اشتیاق کافی برای شنیدن این پیام را در مخاطبان ایجاد کند. یکی از روش‌های ایجاد این اشتیاق طرح پرسشی است که همچون بارقه‌ای در ذهن آنان، زمینه لازم را برای شنیدن ادامهء مطالب فراهم آورد. بنابراین، در ابتدای صحبت پرسشی دربارهء موضوع تحقیق مطرح سازید تا آنان برای شنیدن پاسخ آن مشتاق شوند. پاسخی که پژوهش شما برای آن یافته و بر اساس داده‌های گردآمده مستند و موثق است.
ضمناً این پرسش می‌تواند درباره یکی از مفاهیم اصلی و عمدهء تحقیق شما باشد. مفهومی که جدید و نوآورانه باشد و حاضران را برای شنیدن تعریف آن کنجکاو سازد. مثلاً اگر تحقیق شما دربارهء سهم سرمایه اجتماعی در مدیریت موفق کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی است، می‌توانید در ابتدای جلسه تعریفی از انواع سرمایه و با تاکید بر سرمایه اجتماعی و مفاهیم مرتبط به آن نظیر سرمایه نمادین ارائه کنید.
توصیه ششم: برای پاسخ به پرسش‌های پرتکرار داوران آماده باشید.
برخلاف گمان برخی از دانشجویان، داوران قابل پیش بینی هستند. کافی است خودتان را جای داور بگذارید و با پرسش های پرتکرار آنان آشنا باشید. راستی اگر شما جای داور بودید، چه پرسشهایی مطرح می‌کردید؟ بدیهی است که پرسش‌های احتمالی آنان محدود است و شما باید برای پاسخ به آنها آماده باشید. مثلاً تجربه نشان داده است، بیش از یک سوم پرسش‌های داوران از فصل نخست پایان‌نامه است. پس به احتمال زیاد داور دربارهء ماهیت مسئله‌ای که دربارهء آن تحقیق کرده‌اید و اهمیت و ضرروت پرداختن به آن از شما خواهد پرسید. پرسش بعدی او احتمالاً دربارهء هدف تحقیق، چگونگی تدوین پرسش‌ها یا فرضیه‌هاست. زیرا این سه به یکدیگر مرتبطند و همواره پس از بیان مسئله، این وظیفهء محقق است که به روشنی هدف خود را از انجام تحقیق مطرح کند؛ که معمولاً بازتابی از آن در پرسش‌ها یا فرضیه‌های او دیده می‌شود.
پرسش پرتکرار بعدی دربارهء جامعیت و سطح تحلیل در مرور پیشینهء پژوهش یا همان ادبیات تحقیق است. معمولاً به دلیل آشنایی داوران با قلمرو موضوع مورد بحث، آنان از منبع یا منابع مهمی اطلاع دارند، که ممکن است در تحقیق شما از قلم افتاده باشد. در این صورت باید از داور سپاسگزار باشید و در نسخه نهایی به آن منبع یا منابع مطرح شده استناد کنید.
پس از پیشینه پژوهش، نوبت به روش تحقیق می‌رسد. به احتمال قریب به یقین داور دربارهء روش شناسی پژوهش پرسش یا پرسشهایی مطرح خواهد کرد. زیرا روش شناسی همچون ستونی مرکزی است که هر تحقیق بر بنیاد آن استوار است. بنابراین، تقریباً مطمئن هستیم بحثی در این زمینه مطرح خواهد شد. شما باید آماده باشید که به چند پرسش روش شناختی پاسخ گویید: چرا این روش مشخص را در تحقیق خود انتخاب کرده‌اید؟ امتیاز این روش نسبت به روش‌های مشابه چه بوده است؟ این روش را در عمل چگونه اجرا کرده‌اید؟ در اجرای آن با چه موانع و مشکلاتی مواجه بوده‌اید و چگونه از آنها عبور کرده‌اید؟
پرسش پرتکرار بعدی دربارهء یافته‌های تحقیق و نتیجه‌گیری نهایی است. چگونگی ارائه یافته‌ها، چگونگی تنظیم جدولها و ترسیم نمودارها از جمله مباحث متداول در جلسه‌های دفاع است که باید برای آنها آماده باشید.
سرانجام تقریباً می‌توانید مطمئن باشید که داور دربارهء تفسیر نهایی شما از یافته‌های تحقیق که در فصل پنجم مطرح می‌شود، خواهد پرسید. زیرا یافته‌های هر تحقیق زمانی ارزشمند است که با تفسیر محقق همراه باشد. به بیانی ساده‌تر تفسیر شما همان پاسخی است که به پرسش‌های پژوهش می‌دهید و باید مبتنی بر یافته‌های عینی تحقیق باشد. مثلاً اگر نتایج آزمون آماری نشان دهد که فرضیهء تحقیق پذیرفته شده است، شما باید بتوانید این پذیرش را معنا کنید و به روشنی توضیح دهید.
توصیه هفتم: شنوندهء خوبی باشید و به جلسه دفاع همچون فرصتی برای یادگیری بنگرید.
در جلسه دفاع علاوه بر مهارت در سخنرانی، باید مهارت کافی در شنیدن فعال نیز داشته باشد. حتی می‌توان گفت اهمیت مهارت شنیدن در این جلسه اگر بیشتر از مهارت در سخنرانی نباشد، بی‌تردید کمتر از آن نیست. بارها در جلسه‌های دفاع شاهد بوده‌ام که دانشجویان به دلیل استرس و اضطرابی که دارند، پرسش داور را درست نشنیده و در نتیجه پاسخی می‌دهند که هیچ کمکی به آنان نخواهد کرد. بنابراین، به خاطر داشته باشد که شما در جلسه دفاع علاوه بر سخنران، شنونده هم هستید. برای تمرین در شنیدن پیشنهاد می‌کنم، پیش از جلسه دفاع خود در جلسه‌های دفاع دیگران شرکت کنید. خوشبختانه معمولاً شرکت عموم در جلسه‌های دفاع آزاد است و می‌توانید هر زمان که وقت آزاد داشته باشید در این جلسه‌ها حاضر شوید. ضمناً نیازی نیست خودتان را به جلسه‌های دفاع رشته‌ای که در آن تحصیل می‌کنید، محدود سازید. زیرا حتی اگر اطلاعات کاملی دربارهء حوزه تخصصی جلسه نداشته باشید، آشنایی با چگونگی برگزاری این جلسات و پرسش‌های متداول داوران فرصت مغتنمی برای یادگیری است.
جلسه دفاع شما نیز فرصتی برای یادگیری است و باید با خوش بینی به نظرات داوران توجه کنید. زیرا نکته‌هایی که آنان مطرح می‌کنند برای بهبود کیفیت پایان‌نامه شماست و باید این فرصت را مغتنم شمارید. اساساً جلسه دفاع فرصت ارزشمندی برای شنیدن این نظرات و اصلاح متن پایان‌نامه است. زیرا پس از فراغت از تحصیل امکانی برای بازنگری و ویرایش متن این اثر نخواهید داشت و باید آخرین فرصت را برای این ویرایش غنیمت بدانید. پس جلسه دفاع خود را فرصتی برای یادگیری تلقی کنید و از آن لذت ببرید. ضمناً اگر بر اساس تجربه شخصی یا منابعی که در این حوزه مطالعه کردید، پیشنهادهای دیگری در این زمینه دارید، برای تکمیل این یادداشت و آگاهی دیگران در بخش نظرخواهی سایت بنویسید.
در پایان آرزو می کنم که مطالب فوق بتواند گامی هر چند کوچک در ارائه یک سخنرانی مطلوب توسط شما دانشجوی عزیز موثر باشد.
Leave a Reply